Lipnowska społeczność żydowska

Na terenie Polski ludność żydowska pojawiła się ponad tysiąc lat temu. Trudno jednak jednoznacznie ustalić datę ich stałego osadnictwa na ziemiach polskich. Żydowscy kupcy wędrowali już po terenach Słowian już w VIII, IX i X wieku. Pierwsze zaś przywileje nadawane ludności żydowskiej przez polskich władców pochodzą z XIII wieku
[1].

W Lipnie, tak jak w wielu innych polskich miejscowościach w ubiegłych wiekach zamieszkiwało kilka narodowości, które oprócz Polaków odegrały ważną rolę w historii regionu. Jedną z takich narodowości byli Izraelici. Najstarsze informacje o Żydach w Lipnie pochodzą z 1677 roku
[2]. Społeczność ta początkowo nie spotykała się z serdecznym przyjęciem. Już w 1695 roku na odbywającym się sejmiku w Lipnie szlachta dobrzyńska postulowała usunięcie z miasteczek tych Żydów, którzy osiedli tam po wojnie szwedzkiej. Cztery lata później domagano się już, aby sejmik uchwalił kary dla osób, które dałyby Żydom mieszkanie czy jakąkolwiek protekcję. Wszystkie te zabiegi nie uchroniły jednak ziemi dobrzyńskiej, a także innych regionów przed osiedlaniem się Żydów. Jak wynika z przeprowadzonego w 1765 roku spisu, niezbędnego do zebrania podatku nałożonego na mocy konstytucji z 1764 roku tereny ziemi dobrzyńskiej liczyły wówczas 1082 Żydów, z czego w kahale lipnowskim było ich tylko 58. W samym mieście zapewne osób tej narodowości zamieszkiwało jeszcze mniej, bo jak wiadomo kahał obejmował nie tylko Lipno, ale i najbliżej położone wioski. Ponadto podatek nie obejmował dzieci do pierwszego roku życia
[3]. W roku 1775 w Lipnie odnotowano 72 osoby narodowości żydowskiej, a w 1794 roku już 354
[4].

Po utracie w 1795 roku przez Polskę niepodległości, na tereny ziemi dobrzyńskiej w większym stopniu zaczęła napływać ludność innych narodowości, w tym także Żydów. Żydzi osiedlali się głównie w miastach lub na ich obrzeżach. We wsiach zaczęli pojawiać się nieco później, ale głównie w roli karczmarzy. Największe trudności Żydzi mieli w osiedlaniu się w miastach należących do duchowieństwa zakonnego i świeckiego, dlatego np. w Iłży, Busku czy Kielcach jeszcze w XVIII wieku nie było żadnych żydowskich osiedleńców. Inaczej wyglądało to w miastach szlacheckich, czego przykładem był Żelechów czy Pinczów, gdzie ponad 50% stanowiła społeczność żydowska. Miasta królewskie, do których należało też Lipno broniły się przed napływem ludności wyznania mojżeszowego, gdyż zagrażała ona handlowi i rzemiosłu, które znajdowały się w rękach chrześcijan. Polacy zdawali sobie sprawę, że Izraelici od początku odgrywali znaczącą rolę w życiu gospodarczym.

Dogodne położenie ziemi dobrzyńskiej, czyli pomiędzy zaborem pruskim a rosyjskim dawało obietnicę wzmożonego handlu wymiennego, w czym Żydzi zawsze przodowali. Było to powodem, że liczba przybywającej ludności żydowskiej z roku na rok się powiększała.

Pochodzący z Lipna prof. Włodzimierz Budka, bibliofil, kustosz muzeum na Wawelu, mając dostęp do wielu rękopisów, a w szczególności fascykułu pt. „Akta Magistratu miasta Lipna tyczące się opisu statystycznego miasta powiatowego Lipno”, które jeszcze w 1931 roku przechowywane były w lipnowskim magistracie mógł sporządzić szczegółowe zestawienie dot. ilości ludności żydowskiej zamieszkującej na terenie Lipna w poszczególnych latach, które kształtowało się następująco:

Z przedstawionego zestawienia wynika, że największy odsetek ludności żydowskiej na terenie Lipna zamieszkiwał w 1859 roku, a najmniejszy w 1931. Ten spadek liczby procentowej Żydów w mieście wg profesora Budki mógł być jednak spowodowany przyłączeniem do Lipna w 1922 roku wsi Aleksandrowo, w której zapewne mieszkali głównie chrześcijanie
[5].

Inne źródła podają jeszcze kolejne dane statystyczne dotyczące następujących lat:

Największy przyrost ludności żydowskiej jak wynika z przedstawionych tabel następował w Lipnie na początku XIX wieku. Początkowo jak dowiadujemy się z wizytacji kościelnej z 1764 roku Żydzi mieszkali na przedmieściu Lipna należącym do gruntów wójtowskich, gdzie zajmowali 9 domów. Za pobyt swój zobowiązani byli uiszczać proboszczowi 20 tynfów i 2 kamienie łoju rocznie
[13]. Tym przedmieściem należącym do gruntów wójtowskich była późniejsza ulica Gdańska, a właściwie jej fragment rozciągający się od wylotu dawnej ulicy Kościuszkowskiej aż do Toruńskiej. Odcinek ten nazywano potocznie ulicą Żydowską
[14].

Na mocy wydanego dokumentu Postanowienie Namiestnika Królestwa Polskiego z 25 maja 1824 roku w sprawie zamieszkania Żydów w Lipnie, wyznaczono granice osiedlania się Żydów w Lipnie. Zgodnie z tymi przepisami starozakonni mogli nabywać puste place, budować domy i zamieszkiwać przy ulicach: Gdańskiej, Tylnej, w ulicy do Rzezalni prowadzącej i w ulicy zwanej Drogą do Nieszawy. Postanowienie zezwalało jednak mieszkać w innych częściach miasta tym starozakonnym, którzy posiadali w gotówce minimum 30 tys. zł, byli bankierami, bądź prowadzili inny dochodowy interes typu hurtownia, fabryka czy handel. Ludzi nauki tj. np. medyków również dotyczył ten przywilej. Osoby te ponadto musiały udowodnić, że potrafią czytać i pisać po polsku lub francusku, a w ostateczności po niemiecku. Ponadto pod względem ubioru musiały się dostosować do chrześcijan. Żydzi chcący skorzystać z tych przywilejów musieli też udowodnić posiadanie w/w przymiotów przed specjalną Komisją Wojewódzką oraz burmistrzem
[15]. Napływ ludności żydowskiej do Lipna był w tym czasie tak bardzo duży, że już dwa lata później władze wydały Postanowienie Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z 5 września 1826 r. w sprawie zamieszkania Żydów w Lipnie, na mocy którego rozszerzono rewir osadnictwa żydowskiego o kolejne dwie ulice tj. Rynkową (od Gdańskiej do Przechodniej) i częściowo Toruńską
[16].

Główna synagoga żydowska znajdowała się przy ulicy Bóżniczej, która odchodziła od ul. Gdańskiej w kierunku rzeki. Synagoga składała się z sali głównej, którą poprzedzała sień. Na piętrze budynku znajdował się zaś babiniec
[17].

Cmentarz początkowo znajdował się przy końcu ulicy Ceres, która schodziła do rzeki. Pod koniec I wojny światowej żydowski kirkut znajdował się już przy ulicy Nieszawskiej, która wówczas stanowiła obrzeże miasta. Zarząd gminy żydowskiej miał swą siedzibę przy ulicy Gdańskiej 26. W pobliżu znajdowała się też mykwa i przytułek
[18]. Nieopodal synagogi była też „rzezalnia”, w której wyspecjalizowany rzezak dokonywał oceny zwierząt przeznaczonych do spożycia, a także na miejscu zabijał drób wprawnym ruchem i odprowadzał z niego krew
[19]. Szkoła żydowska zwana chederem mieściła się przy ulicy Koziej
[20]. Jednak zgodnie z „Przepisami tymczasowymi o szkołach elementarnych w Królestwie Polskim” z dnia 1 października 1917 roku dzieci wyznania mojżeszowego miały też obowiązek uczęszczać i do szkoły elementarnej, a w późniejszych latach do szkół powszechnych, dostępnych dla uczniów wszystkich wyznań religijnych
[21]. Przy ulicy Koziej mieściła się też Biblioteka Żydowska im. I. L. Pereca, w której urządzano różne odczyty. Przy bibliotece tej w latach 30. działał też Uniwersytet Powszechny im. B. Michalewicza pod kierunkiem I. Horowicza. Ponadto Gmina Żydowska w Lipnie posiadała też inną bibliotekę o nazwie „Kultura”
[22]. Wielu wykształconych Żydów pracowało na odpowiedzialnych stanowiskach jak np. lekarze, do których należeli Z. Winogron, Mojżesz Praszkier czy dentysta Trachtenberg. Ponadto jeden nauczyciel i cztery nauczycielki wyznania mojżeszowego nauczali w miejscowych szkołach
[23]. W roku 1932 w Lipnie pracowało trzech dentystów i każdy z nich był narodowości żydowskiej
[24]. Do najbardziej zamożnych Żydów mieszkających w Lipnie należeli: Josef Adler, Izrael Szwarc, Dawid Płockier (kupiec zbożowy), Mendel Altman, bracia Hartbrot (kupcy zbożowi), Dawid Pancer, Jakób Ogrodowicz (właściciel składu metalowego), Majer Kociołek (właściciel składu artykułów budowlanych), Dawid Lewin (właściciel Drukarni i budynku pocztowego), Arnold Łabędź i Hersz Czarnoczapka (właściciele tartaku). Żydzi byli też właścicielami większości sklepów. Przy ulicy Gdańskiej np. znajdował się sklep z farbami Icka Dobrzyńskiego, kantor Pinkusa Ferszta, przy Rynkowej mieścił się sklep z manufakturą Sosnowskiego, piekarnia Gelberta, zakład zegarmistrzowski Klajna
[25]. Przy ulicy Płockiej 8 mieścił się ekskluzywny sklep z obuwiem prowadzony przez Majlecha Rotmana, w którym zaopatrywała się tylko bogata klientela
[26].

Funkcje rabinów w lipnowskiej gminie żydowskiej pełnili między innymi : Lewin Szwarcberg
[27], Elijah Zylberberg, Ch. Weingott, Samuel Brot i Szyja Mordka Cukierkorn
[28]. Społeczeństwo żydowskie posiadało też szereg własnych, aczkolwiek drobnych ugrupowań politycznych. Jedynym najbardziej skonsolidowanym ugrupowaniem była Organizacja Syjonistyczna, której długoletnim prezesem był kupiec Ruda Lajb. Ponadto do wybitnych działaczy tego ugrupowania należeli: kierownik banku Herskie Ferszt, kupiec Lewin Chiel, szewc Ruda Juda Lajb oraz ławnik Magistratu m. Lipna Mondral Chiel
[29].

Poniższa tabela przedstawia wykaz wszystkich żydowskich organizacji, związków i stowarzyszeń jakie prowadziły działalność w Lipnie według stanu na rok 1937.

źródło: P. Stawecki, W. Rezmer, Sytuacja społeczno – polityczna i gospodarcza obszaru Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu w latach 1933 – 1939, Toruń 1992, s. 103.

W Lipnie Żydzi trudnili się głównie handlem, który właściwie całkowicie zdominowali, co powodowało zatargi i niesnaski między nimi a Polakami. Większość prowadzonych przez nich sklepów była z galanterią i łokciowizną. Swój kunszt handlarski Żydzi prezentowali też podczas targów i jarmarków. W każdy bowiem poniedziałek i czwartek od samego rana handlarze ustawiali swe kramy, tasze i stragany, których największa liczba należała zawsze do Żydów. Ich kramy rozciągały się od samego Ratusza aż do połowy Placu. Drugą część Placu, aż do kościoła zajmowały kramy należące do Polaków. Między handlarzami obu tych narodowości panowała wielka rywalizacja. Żydzi znani ze swych umiejętności handlowych chcąc sprzedać towar pod koniec targu niejednokrotnie nawet dwa razy potrafili przecenić swój asortyment, czego nie robili Polacy
[30].

Żydzi stanowili też duży odsetek lipnowskich rzemieślników. Nie ma dokładnych danych dotyczących samego miasta Lipna jeśli chodzi o branże rzemieślnicze z podziałem na wyznania religijne. Z 1931 roku zachowały się jednak dane z całego powiatu dotyczące rzemieślników z podziałem na wyznania religijne, które wówczas kształtowały się następująco:

źródło: „Życie Rzemieślnicze” 1931, nr 4, s. 13.

Z powyższego zestawienia wynika, że Żydzi przodowali w wykonywaniu lżejszych zawodów związanych z branżą odzieżową, czego przykładem jest chociażby to, że żaden z chrześcijan nie trudnił się szyciem czapek czy kapeluszy. Na 82 krawców w powiecie 62 było Żydami. Dominowali oni też w branży skórzanej, gdyż cholewkarstwem i garbarstwem również zajmowali się tylko żydowscy rzemieślnicy. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że profesjami wymagającymi niezwykłej precyzji, takimi jak zegarmistrz, szklarz czy fotograf również zajmowali się głównie Żydzi.

Zestawienie ilustruje nam też, że Żydzi nie podejmowali się w ogóle wykonywania ciężkich zawodów z branży budowlanej czy metalowej takich jak: murarz, cieśla, kołodziej, kamieniarz, kowal, blacharz czy zdun.

Miejscowi Żydzi nie posiadali własnych cechów w Lipnie i zrzeszali się w cechach chrześcijańskich
[31]. Nie piastowali jednak w nich żadnych wyższych funkcji. Z zachowanych lipnowskich ksiąg cechowych z lat przedwojennych nie wynika, żeby którykolwiek z Żydów piastował funkcję starszego czy chociażby podstarszego z wyjątkiem Cechu Fryzjerów, w którym Peryc Najburg od 1931 roku pełnił urząd podstarszego
[32]. Do terminu do swoich warsztatów żydowscy majstrowie przyjmowali tylko swoich. Przykładem może być chociażby Szlama Piechotka, który terminował u żydowskiego szewca Michałowskiego
[33]. Najczęściej jednak profesja przechodziła z ojca na synów. Przed wojną do wyjątków należał tylko zakład fryzjerski przy ul. Rynkowej w Lipnie p. Mojsze Ungiera, który do zawodu fryzjerki przyuczał swoją córkę
[34].

Mieszkańcy Lipna w przeszłości mieli różne relacje z miejscowymi Żydami. Zdarzały się między nimi zatargi, głównie na tle handlowym. Jednak też umiejętności, w których żydowscy rzemieślnicy celowali były niezbędne dla lokalnej społeczności, jak np. wspomniane już ich profesje takie jak: szklarz, cholewkarz, zegarmistrz, fotograf, kapelusznik, czapnik, garbarz czy introligator. Pomimo, że Żydzi byli niezrównanymi handlarzami, to byli też dobrymi klientami na jeden z asortymentów – ryby. W każdy bowiem piątek miejscowi i okoliczni rybacy zjeżdżali do Lipna na Stary Rynek, gdzie sprzedawali różne gatunki ryb. Największą klientelę rybaków stanowili właśnie Żydzi, którzy zaopatrywali się wówczas w ryby na sobotni szabas.

Żydzi pomimo przestrzegania odrębności kulturowej włączali się w lokalne życie Lipna. Już w 1920 roku podczas najazdu bolszewickiego do utworzonego w Lipnie miejskiego Komitetu Bezpieczeństwa oprócz chrześcijan weszło też dwóch Żydów – Eliasz Majeran i rabin Samuel Brot
[35]. W 1928 roku na radnych do Rady Miejskiej zostali też wybrani przedstawiciele lokalnych żydowskich ugrupowań: z listy Ogólnopolskiego Żydowskiego Związku Robotniczego „Bund” cukiernik Natan Wołkowicz, z listy Żydowskiego Robotniczego Komitetu Wyborczego „Poalej – Syjon” kamasznik Abram Dyner, z listy „Żydzi – ortodoksi” kupiec Binem Taca, z listy „Żydowskiego Bloku Narodowego” właściciel kantoru Pinkus Ferszt, przemysłowiec Beer Dąb i kupiec Lajb Ruda
[36]. W kolejnej kadencji w 1934 roku w składzie Rady Miejskiej ponownie z listy „Bundu” zasiadał Natan Wołkowicz, z ramienia „Zjednoczonej Listy Żydowskiej” Herkcie Ferszt, Beer Dąb i Eliasz Majeran
[37]. Obywatele żydowscy zasilali też miejscową Ochotniczą Straż Pożarną od początku jej istnienia. W 1891 roku do powstania OSP przyczynił się Dawid Kauffman, będący właścicielem sklepu kolonialnego oraz Lewin Majeran. Dawid Kauffman był wieloletnim działaczem miejscowej straży, a później i jego syn. Do strażackich działaczy wyznania mojżeszowego należał też Mieczysław Kalksztejn. Natomiast Efraim Berger przez 36 lat należał do orkiestry strażackiej
[38].

O zaangażowaniu i życzliwości wielu żydowskich obywateli dla miejscowej OSP świadczy wypowiedź przedstawiciela Gminy Żydowskiej w Lipnie Pana Pinkusa Ferszta, który na łamach wydanej okolicznościowej publikacji w 1931 roku podczas obchodów jubileuszu pięćdziesięciolecia lipnowskiej straży wyraził się słowami:

W dniu 29 czerwca r. b. Straż tutejsza święci pełne podniosłego uroku święto 50 – lecia swego istnienia. Gdy cofnę się pamięcią o ten okres wstecz i przebiegam myślą te wszystkie krytyczne chwile, kiedy straszny żywioł ognia szalał w naszem mieście, niszcząc mienia jego obywateli oraz gdy otworzę godną największego uznania ofiarność Jubilatki, z jaką przychodziła z ratunkiem niejednokrotnie zagrożonemu miastu i jego obywatelom bez róźnicy wyznania i narodowości, to pozwalam sobie w dniu Jej święta, jako 72 – letni obywatel tego miasta i przedstawiciel Gminy Żydowskiej, złożyć swoje uznanie oraz życzenia dalszej owocnej pracy.

P. Ferszt.

Wyżej wspominany żydowski właściciel kantoru pieniężnego Pinkus Ferszt należał do tych przedstawicieli Gminy, którzy dbali o dobre stosunki polsko – żydowskie w mieście. W 1930 roku podczas wizyty biskupa Radońskiego w Lipnie oprócz przedstawicieli wielu organizacji powitał go też w imieniu ludności żydowskiej P. Ferszt, wygłaszając przy tym okolicznościowe przemówienie
[39].

Współpraca między dwiema najliczniejszymi narodowościami w mieście zdarzała się nie tylko z okazji jubileuszy czy też zagrożeń. Istniał nie pisany przepis, że Park im. Pierwszego Prezydenta Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza w Lipnie w sobotnie popołudnia były zarezerwowany głównie dla ludności żydowskiej, która w tym dniu świętowała z okazji szabasu.

Wielu gimnazjalistów uczących się w lipnowskim gimnazjum było narodowości żydowskiej dlatego też Gmina Żydowska w Lipnie wsparła tworzącą się w 1917 bibliotekę w nowo powstałym Gimnazjum Realnym im. H. Sienkiewicza przekazując w darze aż 500 woluminów
[40]. W 1937 roku jak wynika z imiennych zestawień ofiarodawców wielu przedstawicieli żydowskiej ludności wsparło finansowo Komitet Regulacji Rzeki Mień
[41]. Bogatsi z miejscowych Żydów włączali się też finansowo i materialnie w dożywianie biedniejszych dzieci
[42]. Żydowscy fryzjerzy zrzeszeni w lipnowskim cechu włączyli się też do lokalnej akcji przekazania bezpłatnych bonów na strzyżenia dla biednej młodzieży. Do akcji tej włączyli się : J. Aleksander, P. Najburg, Ch. Simon, F. Berger i I. Unger
[43].

Działające w mieście sportowe stowarzyszenia żydowskie takie jak „Makabi”(Maccabi) czy „Gwiazda” rozgrywały mecze towarzyskie z innymi klubami działającymi w tym czasie w Lipnie
[44].

Wypracowane przez lata kompromis i współpracę pomiędzy Polakami a Żydami w Lipnie przerwał wybuch II wojny światowej. Niektórzy z Żydów włączyli się w szeregi Wojska Polskiego, ginąc pod Kutnem i Modlinem jak np. Tadelis, Lewkowicz, Engelman, Płockier i Pociecha
[45]. W Lipnie już 14 września 1939 roku zabito deskami synagogę, a w trzeciej dekadzie tego samego roku ją podpalono. Podczas pożaru bóżnicy zginęła Elka Ickowicz, która podjęła próby jej ratowania. Do uprzątania synagogowych zgliszczy zapędzono miejscowych Żydów. Następnie zaczęto niszczyć wszystkie żydowskie domy oraz kirkut. Nagrobne płyty cmentarne wykorzystano zaś do układania ulicznych chodników
[46]. Z przedstawicielami Gminy Żydowskiej Niemcy postępowali szczególnie bestialsko. Rabinowi nakazano np. publicznie zbierać z ulicy gołymi rękami koński nawóz. Natomiast starszych mężczyzn spędzono na plac przed ratuszem i przy użyciu nahajek zmuszano ich do wykonywania długotrwałych skocznych tańców
[47]Od początku okupacji niemieckiej Żydów z Lipna systematycznie wywożono, przeważnie do getta we Włocławku, a stamtąd do Łodzi
[48] W pierwszej kolejności osoby starsze oraz kobiety i dzieci. Przesiedleńcom zezwalano zabrać tylko podręczny bagaż, który i tak był zazwyczaj rewidowany i ograbiany z kosztowności. Młodych Żydów pozostawiono jeszcze przez jakiś czas w Lipnie, ponieważ stanowili oni siłę roboczą, głównie do burzenia własnych domów. Wcześniej okupant zadbał jednak o dokładne przeszukanie domostw zaczynając od pieców i kominów, gdzie mogły być ukryte cenne kosztowności typu złoto czy srebro
[49]. Większość Żydów z powiatu lipnowskiego i rypińskiego wywieziono do gett w Generalnej Guberni
[50].

Z mieszkających przed wojną około 3000 w Lipnie Żydów, po jej zakończeniu w 1945 roku do miasta powróciło ich tyko 15. W styczniu 1946 roku odnotowano tylko 20 Żydów wśród mieszkańców Lipna
[51].

Niemcy dopilnowali, że po dawnej społeczności żydowskiej w naszym mieście nie zachowały się żadne pamiątki – ani synagoga, ani kirkut. Na miejscu dawnego cmentarza żydowskiego pozostał jednak jeden kasztanowiec. Drzewa te niegdyś podobno gęsto porastały kirkut. Dziś pozostał tylko ten jeden kasztanowiec, który zapewne jest świadkiem tamtych, odległych dni i mógłby nam wiele opowiedzieć.

Po wojnie w Izraelu zamieszkiwało jeszcze sporo ludności z Lipna, której udało się przeżyć wojnę. Osoby te pielęgnując pamięć po swym dawnym mieście Lipnie co roku w miesiącu lipcu spotykały się na cmentarzu w Tel Avivie, gdzie zamieszczona jest tablica pamiątkowa z napisem wyrytym po hebrajsku: Na pamiątkę pomordowanych Żydów z Lipna. Obok tablicy zaś znajduje się miniatura lipnowskiej synagogi
[52]. Dziś osoby te już nie żyją, ale zapewne spotykają się tam ich potomkowie, którzy nadal kultywują pamięć o Lipnie.

W starych pożółkłych gazetach zachowały się jeszcze dawne reklamy sklepów prowadzonych przez Żydów. Bez wątpienia Żydzi, dawni mieszkańcy naszego miasta wnieśli też wkład w jego rozwój. Żydowscy lekarze, nauczyciele, handlowcy, bankierzy i rzemieślnicy pomimo masowej zagłady zapisali się w historii Lipna.

W 1988 roku w Tel Avivie została wydana przez Stowarzyszenie Byłych Mieszkańców Lipna i Vicinity książka, w której autorzy spisali swoje wspomnienia z okresu kiedy zamieszkiwali w Lipnie. Jest to prawdopodobnie jedyna publikacja poświęcona dawnej społeczności żydowskiej zamieszkującej niegdyś nasze miasto. Niestety książka została napisana w języku hebrajskim i idisz. Zawiera ona jednak wiele ciekawych, unikatowych fotografii z Lipna, na podstawie których można się domyślić jak ciekawe muszą być w niej opisy i jak wiele mogłyby nam odkryć tajemnic z przeszłości naszego miasta.

W styczniu 2014 roku na jednej z lipnowskich posesji wydobyto przypadkowo żydowską macewę pochodzącą z miejscowego kirkutu.

Dzięki zaangażowaniu władz miasta i pewnej grupie osób, dla których nie jest obojętna przeszłość Lipna ta odnaleziona po 75 latach macewa prawdopodobnie stanie się przyczynkiem do utworzenia w naszym mieście miejsca upamiętniającego lipnowską społeczność żydowską.

Dorota Kostecka

[1] J. Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918 – 1939, Warszawa 1999, s. 7.
[2] H. Czachorowski, J. Słomska – Nowak, Katalog zabytków kultury żydowskiej w województwie kujawsko – pomorskim, Toruń 2011, s. 58.
[3] W. Budka, Żydzi w Lipnie, „Gazeta Lipnowska” 1932, nr 21, s.2.
[4] T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918 – 1942, Toruń 2007, s. 128.
[5] Tamże, s. 3.
[6] T. Kawski, tamże.
[7] W. Gawarecki, Opis topograficzno – historyczny ziemi dobrzyńskiey, Płock 1825, s. 50.
[8] M. Kallas, Opis Lipna z 1820 roku, [w:] Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN, pod red. M. Krajewskiego, tom 3: Rypin 1995, s. 102.
[9] T. Kawski, tamże.
[10] H. Czachorowski, J. Słomska – Nowak, op. cit.
[11] T. Kawski, tamże.
[12] T. Kawski, Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym, [w:] Zapiski kujawsko – dobrzyńskie Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, pod red. M. Wojciechowskiego, R. Hankowskiej, D. Kuźnickiej, tom 13 Mniejszości narodowe na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1999, s. 134.
[13] W. Budka, op. cit, s. 2.
[14] Tamże.
[15] M. Kallas, Opis Lipna z 1820 roku, [w:] Ziemia Dobrzyńska. Zeszyty Historyczne Dobrzyńskiego Oddziału WTN, pod red. M. Krajewskiego, tom 3: Rypin 1995, s. 98.
[16] Tamże, s. 102.
[17] H. Czachorowski, J. Słomska – Nowak, tamże.
[18] Tamże.
[19] Relacja Pani M. Hornowskiej z dnia 27.11.2009r.
[20] P. Wołyński, Wspomnienia lipnowskich Żydów. Moishe Scheinberg, „CLI” 2012, nr 15, s.20.
[21] D. Pałka, Kościół katolicki wobec Żydów w Polsce międzywojennej, Kraków 2006, s. 105.
[22] D. Kostecka, Pierwsze biblioteki i księgarnie w Lipnie, „Antoni” 2013, nr 40, s. 2.
[23] T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918 – 1942, Toruń 2007, s. 129.
[24] „Słowo Pomorskie” 1932, nr 11, s.5.
[25] D. Kostecka, Plac Dekerta dawniej i dziś (część 1), „Antoni” 2012, nr 21, s. 6.
[26] D. Kostecka, Cech Szewski w Lipnie – rys historyczny (do II wojny światowej), „Antoni” 2013, nr 24,k s. 4.
[27] Z. J. Naimski, Rocznik Płocki i Kalendarz dla Płocka i okolicy na rok zwyczajny 1891, Płock 1890, s.49.
[28] T. Kawski, tamże, s. 132.
[29] P. Stawecki, W. Rezmer, Sytuacja społeczno – polityczna i gospodarcza obszaru Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu w latach 1933 – 1939, Toruń 1992, s. 84-85.
[30] D. Kostecka, Plac Dekerta dawniej i dziś (część 2), „Antoni” 2012, nr 22, s.4.
[31] T. Kawski, , s. 15 Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym, [w:] Zapiski kujawsko – dobrzyńskie Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, pod red. M. Wojciechowskiego, R. Hankowskiej, D. Kuźnickiej, tom 13 Mniejszości narodowe na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 19996.
[32] Z Cechu Fryzjerów, „Gazeta Lipnowska” 1931, nr 5, s. 6.
[33] Relacja żony Darii Piechotka z dnia 17.02.2011r.
[34] D. Kostecka, Czapnicy, krawcy i fryzjerzy w Lipnie, „Antoni”2013, nr 30, s. 2.
[35] [35] T. świecki, F. Wybult, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Toruń 1932, s. 345.
[36] Wynik wyborów do Rady Miejskiej, „Słowo Pomorskie” 1928, nr 172, s. 7.
[37] Wybory do Rad Miejskich w Lipnie i Dobrzyniu n/W, „Gazeta Lipnowska” 1934, nr 14, s.2.
[38] Z. Uzarowicz, Ochotnicza Straż Pożarna w Lipnie. 50-lecie działalności pożarniczej i społecznej straży 1881 – 1931, Lipno 1931, s. 9, 14, 22 i 41.
[39] Pobyt J. Eks. ks. biskupa Radońskiego w Lipnie, „Słowo Pomorskie” 1930, nr 217, s. 5.
[40] J. Nowowiejska – Błaszczyk, M. Sentkowski, W. Drozdowski, K. Skarżyński, E. Karbowska, Powróćmy jak za dawnych lat…Historia Liceum Ogólnokształcącego im. Romualda Traugutta w Lipnie w tatach 1917 – 2007, Włocławek 2007, s. 17.
[41] Listy ofiarodawców załączona do akt Miejskiego Obywatelskiego Komitetu Regulacji Rzeki Mień w Lipnie z zasobów A.P. we Włocławku, sygn. 4, nr zespołu 26.
[42] Akcja dożywiania dzieci w Lipnie, „Gazeta Lipnowska” 1933, nr 4-5, s. 5.
[43] Pomoc fryzjerów dla bezrobotnych, „Gazeta Lipnowska” 1933, nr 4-5, s. 5.
[44] D. Kostecka, Początki rozwoju sportu w Lipnie (do wybuchu II wojny światowej), „Gazeta Lipnowska” 2013, nr 53, s. 28.
[45] W. Witecki, Tragiczny los lipnowskich Żydów, „Gazeta Lipnowska” 1990, nr 4, s. 1.
[46] M. Krajewski, W cieniu wojny i okupacji. Ziemia dobrzyńska w latach 1939 – 1945, Rypin 1995, s. 66.
[47] M. Krajewski, Kujawy Wschodnie i ziemia dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1945), Włocławek 2002, s. 85.
[48] M. Krajewski, tamże, s. 88.
[49] Relacja Z. Kiniorskiego z dnia 7 maja 2012r.
[50] B. Bojarska, Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień – grudzień 1939), Poznań 1972, s. 126.
[51] M. Golon, Ludność żydowska w Polsce północnej po II wojnie światowej, [w:] Z.H. Nowak, Z. Karpus, Studia z dziejów Żydów w rejonie Bałtyku, Toruń 1998, s. 212.
[52] W. Witecki, tamże.