O przeszłości
lub Wspomnienie o włocławskich Żydach.
Do wybuchu II wojny światowej Włocławek był miastem wielokulturowym. Tu stały kościoły katolickie, ewangelicko-augsburskie, synagogi i domy modlitewne a także cerkiew. Tu mieszkali ludzie różnych wyznań żyjąc ze sobą w ogólnej zgodzie. Tak można powiedzieć, bo nieliczne ekscesy antysemickie, jakie się tu wydarzyły, nie miały wielkiego wpływu na dobrosąsiedzkie stosunki. Przed 1939 rokiem miasto liczyło około 68 tysięcy mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 20%, a to dawało 14 tysięcy mieszkańców. Mieszkańcy wyznania ewangelicko-augsburskiego, prawosławnego i innych wyznań stanowili zaledwie 1,5 % ogółu. Na ulicach miasta, wśród gęsto spacerującej ludności, słychać było dwa języki: polski i jidysz. Dzieciarnia biegała po parku imienia Henryka Sienkiewicza zaglądając do kiosku z owocami lub wstępując do amfiteatru, by posłuchać muzyki podczas letnich prób szkoły muzycznej albo biegała po ulicach w centrum miasta: Szerokiej, Królewieckiej, Złotej czy Piekarskiej. Całe rodziny udawały się do Parku Saskiego, ustawiając się do zdjęć wśród zieleni. Młodzież przysiadywała na ławeczkach lub trawnikach i namiętnie oddawała się grze: cymbergaj. Razem ze swoimi sąsiadami młodzi i starsi prowadzili rozmowy na tematy gotowania, świąt i wspólnej historii. Towarzyszył im gromki śpiew, opowiadanie dowcipów i klezmerska muzyka, tak bardzo lubiana i przez Polaków.
Pierwsze rodziny żydowskie osiedliły się we Włocławku w latach 1803-1805. Szczególny napływ ludności żydowskiej nastąpił w okresie kampanii napoleońskiej. Sprawozdanie statystyczne z 1812 roku podało, że we Włocławku przebywa 99 osób – wyznawców judaizmu, a w roku 1829 liczba urosła do 218 osób.
Osiedlanie się ludności żydowskiej we Włocławku przebiegało bardzo dynamicznie. W mieście przybywało krawców, szewców, introligatorów a także handlarzy i kupców. Żydzi stawiali murowane domy, spichrze nad Wisłą i młyny. W latach 1914-1920 ludność ta decydowała się, już ze względu na trudne stosunki społeczno-polityczne, na emigrację wyjeżdżając do Palestyny, USA, Wielkiej Brytanii a także Europy. Napięcie stosunków międzynarodowych spowodowało w latach 1935-1938, że ruch emigracyjny znacznie wzrósł, także między wsią a miastem. Żydzi opuszczali wsie, przenosząc się do miast, gdzie mieli większe możliwości rozwoju czy utrzymania swoich rodzin w dobrobycie. Powoli następuje prześladowanie Żydów w Niemczech, a następnie w innych krajach. Zajścia antyżydowskie miały także miejsce we Włocławku. Dochodziło do grabieży mienia żydowskiego, ukazywały się antysemickie publikacje podsycające niechęć do ludności żydowskiej. Powszechne stały się także hasła bojkotu ekonomicznego.
Początek II Wojny Światowej jest początkiem końca społeczności żydowskiej w Polsce, a więc i we Włocławku. Niemiecki plan eksterminacji Żydów nie powiódł się, pochłonął jednak 6 milionów niewinnych ludzi. Niemcy do Włocławka wkroczyli 14 września 1939 roku. Już w kilka dni po wkroczeniu Żydzi odczuli siłę okrucieństwa ze strony najeźdźcy i okupanta. Na samym początku swoich represji i zbrodni powiesili, żeby przestraszyć innych, Jakuba Kantorowicza – Żyda, który handlował mąką. Szubienicę postawiono na Starym Rynku, zebrano mieszkańców okolicznych ulic, po czy dokonano ostentacyjnie aktu zbrodni. Od końca września trwała „akcja żydowska”, która charakteryzowała się szeregiem aktów przemocy na Żydach. Okradano sklepy żydowskie, spalono dwie synagogi, zabijano Żydów w zbiorowych egzekucjach. Miesiąc październik był miesiącem wysiedleń ludności żydowskiej z ich mieszkań wysyłanie na roboty do Niemiec.
Dokonano licznych grabieży mienia żydowskiego. Każdy ratował się jak mógł, Żydzi uciekali ze swoich mieszkań, ukrywali się poza nimi. Część uciekła na Wschód, by tam szukać ratunku.
To w październiku, co rano maszerowali Żydzi gnani w zwartej grupie i bici, na ulicę Piwną, na Bulwary, z przymuszonym śpiewem na ustach, piosenki o „dobrym Hitlerze” , gdzie pracowali przy utwardzaniu nadbrzeża Wisły. Byli to ci Żydzi, których Niemcy oskarżyli o podpalenie dwóch synagog ( Nowej Wielkiej na skrzyżowaniu ulic Królewieckiej i Złotej, i Wielkiej Starej na Żabiej 14 ), aresztowanych i osądzonych w więzieniu na ulicy Karnkowskiego.
Niemcy stosowali różne formy dyskryminacji Żydów, począwszy od codziennych zarządzeń nadburmistrza Von Cramera, aż do utworzenia getta we Włocławku. Zarządzenia mówiły o poruszaniu się Żydów, nakazujące im chodzenie tylko po jezdni. Sklepy, apteki żydowskie musiały być oznakowane gwiazdą Dawida. Żydzi musieli nosić na ubraniach żółte trójkąty, tzw. łaty, wyróżniające ich z daleka i w tłumie.
Żydzi ratowali się jak mogli. Na początku 1939 roku, część opuściła miasto udając się na Zachód. W październiku i listopadzie do Generalnego Gubernatorstwa, Kutna, Warszawy, Żychlina i Lublina. Część wyemigrowała nielegalnie, a inni za pozwoleniem okupanta. Musieli jednak pozostawić swój dobytek. Jeszcze inni udali się na Wschód a tu czekał na nich następny wróg – Sowiecki Sojuz…
W akcji wysiedleńczej, pod koniec października wysiedlono 2 tysiące ludności żydowskiej. Aresztowano nauczycieli żydowskich i wysłano do obozów śmierci. Pierwszy transport miał miejsce 1 grudnia 1939 roku. Wysiedleniom towarzyszyły krzyki, strach, poniżanie. Żydzi byli bici, upokarzani, popychani. Wieziono ich w nieogrzewanych wagonach nocą, gdy ściskał największy mróz. Ludzie umierali na stojąco…
Jesienią 1940 roku Niemcy utworzyli getto przejściowe z którego przewożono Żydów do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Z najbiedniejszej dzielnicy miasta – Rakutówka, wysiedlono 600 Polaków i umieszczono 3000 Żydów w warunkach skrajnej biedy i brudu. Przeludnienie, brak wody, światła, środków higienicznych, a przede wszystkim pożywienia, powodowały rozwój chorób zakaźnych, które to dziesiątkowały ludność. W połowie 1941 roku Niemcy zaczęli przeprowadzać akcję przesiedleńczą Żydów z getta włocławskiego do innych większych ośrodków, jak Poznań, Chodzież. Natomiast od września rozpoczęła się ostatnia faza zagłady Żydów. Dnia 27 kwietnia 1942 roku wywożono ostatnich mieszkańców przez trzy dni prosto do Chełmna nad Nerem, na śmierć. Zamordowano 6 000 Żydów. Transporty składały się z kobiet, dzieci, ludzi chorych i starych. Niemiecki obóz zagłady Żydów założony przez Niemców we wsi Chełmno nad Nerem (niem. Kulmhof am Nehr) funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943 oraz krótko w 1944 roku. Było to główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z Kraju Warty
i łódzkiego getta. Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast. Byli to przede wszystkim Żydzi (dzieci, dorośli, kobiety, starcy) z Kraju Warty. Przyjmuje się, że w obozie zamordowano ok.250tys ludzi. Wśród licznej grupy Żydów z Włocławka i okolic znalazły się Rodziny znanych mi osób: rodzina Morgentaler, Rosenberg, Izraelski, Flisiewicz. Na przełomie kwietnia i maja 1943 roku getto we Włocławku zostało oblane benzyną i spalone. Przed tym jednak Niemcy zrabowali wszystko, co mogło dla nich stanowić jakąkolwiek wartość.
Po wojnie do Włocławka wróciła niewielka grupa tych Żydów, którzy mieli szczęście przeżyć. Około, 3-4 % powróciło z wojennej tułaczki do rodzinnego miasta.
Wielu, po ujrzeniu smutnej powojennej rzeczywistości, zdecydowało się na opuszczenie kraju.
Z ich rodzin nikt nie przeżył a mieszkania i domy zajęte były przez Polaków.
Tylko nieliczni zdecydowali się pozostać we Włocławku. W styczniu 1946 roku zarejestrowano 465 mieszkańców wyznania mojżeszowego a w połowie 1947 roku znowu ich ubyło. Emigrowali do Palestyny, Europy i innych krajów. Z chwilą utworzenia państwa Izrael, w maju 1948 roku, część wyemigrowała właśnie tam. W latach 1956-57 wyjechało 30 Żydów, którzy należeli do Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. ( ulica 3 Maja 13 ) W roku 1964 zarejestrowanych było 70 Żydów. W roku 1990 nie było ani jednego mieszkańca wyznania mojżeszowego. Zamknięto TSKŻ i od tego czasu Żydów we Włocławku już nie ma… Mieszkają pojedyncze osoby, nie przyznając się do swojego pochodzenia.
Upamiętnianiem historii, obyczajowości włocławskich Żydów a przede wszystkim pamięci
o zamordowanych zajął się w Izraelu Szaja Ben Gal wraz z najstarszymi Żydami z Włocławka: Gerszonem Kuczyńskim, Izraelem Zilbersztejnem tworząc w Ramat Gan – Ziomkostwo Włocławskich Żydów, które skupia nie tylko Żydów z Włocławka, ale także z dawnego powiatu włocławskiego i okolic: Chodcza, Chocenia, Lubienia Kujawskiego, Lubrańca, Przedecz, Kowal, Brześcia Kujawskiego, Aleksandrowa Kujawskiego, Ciechocinka, Izbicy Kujawskiej. Ziomkostwo liczy około 100 osób i należą do niego, oprócz żyjących Żydów mieszkających kiedyś we Włocławku, członkowie ich rodzin: dzieci i wnuki.
Włocławscy Żydzi w okresie przedwojennym wnieśli niekwestionowany wpływ w życie kulturalno-oświatowo-sportowe, polityczne, gospodarczo-ekonomiczne, społeczne miasta Włocławka. Trzeba wspomnieć, że Włocławek był jednym z większych centrów wydawniczych żydowskiej prasy w Polsce międzywojennej. Pod wpływem ilości wydawanych tytułów prasowych zajmował szóste miejsce w kraju, z ilością 40 wydawnictw. Odbiorcami prasy byli głównie Żydzi z Włocławka i pobliskich, kujawskich miast. Do żydowskich tygodników prasy należały czasopisma: „Włocławker Sztyme”, „Włocławker Leben”, „Włocławker Tribune”, „Włocławker Wochenblatt.”.
Znaczny wpływ na życie kulturalne wywierały biblioteki, księgarnie i antykwariaty. We Włocławku w tym okresie działało 7 placówek księgarskich i 2 antykwariaty prowadzone przez Żydów. Funkcjonowały introligatornie i drukarnie. Znajdowały się kina: „Nowości”, „Słońce” ( ul. Cyganka 16 ) „Polonia” ( ul.Gęsia11), „Apollo”, „Sfinks” ( ul.3 Maja 27).
Żydzi włocławscy mieli duży udział w życiu gospodarczym miasta. Na przełomie 1919 i 1920 roku byli właścicielami 68 % „wielkiego” przemysłu, 48% „drobnego” i 50% „rękodzieła”. Należały do nich przedsiębiorstwa przemysłowe, fabryki, małe i większe warsztaty rzemieślnicze a także obiekty handlowe. Zmonopolizowali przemysł drzewny i fajansowy, niektóre działy przemysłu spożywczego, metalowego, kilka branż specjalistycznych. Zatrudniali około 27% ogółu pracujących w mieście robotników. Wśród dobrze prosperujących biznesów handlowych trzeba wymienić: Skład Win, przy uli. Nowej 40 należący do Borzęckiego i Gdańskiego, przy ul. 3 Maja 40 do L. Borzędy. Na ul. 3 Maja 31, Beczkowicza prowadzącego handel Win, Towarów Kolonialnych i Delikatesowych.
Żydzi stanowili znaczny odsetek lekarzy i nauczycieli miasta. We Włocławku istniała duża liczba żydowskich organizacji i towarzystw zawodowych, a także narodowościowo mieszanych. Rozwijała się żydowska spółdzielczość: kredytowa, bankowa, kas kredytowo-oszczędnościowych
i inne.
W końcu XIX wieku pojawiły się we Włocławku idee narodowościowe i jej zwolennicy tworzyli pierwsze organizacje i partie polityczne. Powstała Żydowska Biblioteka i Czytelnia Społeczna
a potem następne. W sumie było ich kilka w mieście. Powstały także szkoły żydowskie, między innymi Żydowska Szkoła Ludowa, czy Męskie Gimnazjum Żydowskie.
Szkoły możemy podzielić na religijne szkoły żydowskie i publiczne ( osobno dla chłopców
i osobno dla dziewcząt), a także szkoły mieszane polsko-żydowskie.
W mieście działały różne organizacje kulturalno-oświatowe, do najpopularniejszych należały: Towarzystwo Przyjaciół Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, Towarzystwo Przyjaciół Żydowskiego Instytutu Naukowego, Żydowskie Towarzystwo Teatralne. Rozmaite środowiska syjonistyczne utrzymywały Dom Emigranta, Centralne Towarzystwo Emigracyjne JEAS i inne. Syjoniści Ogólni, wspólnie z Ha-Szomer ha-Cair, zorganizowali kibuc rzemieślniczy przy ul. Brzeskiej 18. Działały także liczne organizacje sportowe, i turystyczne, takie jak: Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”. Budynek sportowy przetrwał do 1979.
Towarzystwo zostało założone przez syjonistów w 1917 r. a jego celem było umożliwienie spotkań młodym ludziom żydowskiego pochodzenia, przed którą zamykano kluby sportowe ze względu na narodowość. W latach dwudziestych liczył ok. 260 członków. Klub posiadał letni basen pływacki
z drugiej strony Wisły w Szpetalu Górnym. W 1930 roku w skład klubu wchodziło 11 sekcji . Turystykę propagowało Żydowskie Towarzystwo Krajoznawcze. W 1907 r. pierwszą sztukę wystawił amatorski teatr żydowski a w 1911 r. powstał chór ludowy. W tym czasie utworzono Dom Sierot
i Ochronkę dla dzieci.
Należy wspomnieć także o Szpitalu Żydowskim, którego budynek stoi do dziś przy ulicy Stodólnej 70 i mieści się w nim Przychodnia Dermatologiczna. W 1908 roku, z inicjatywny i pod kierownictwem dr. Fajansa powstało Towarzystwo Wspomagania Biednych Żydów. Towarzystwo to ufundowało w 1930 roku nowoczesny Szpital Żydowski. Pracowali w nim, poza kierownictwem, lekarze: B. Wolberg, A. Kaltmann, felczer S. Dojczer a po nim Tajchmann.
Spośród wielu znanych mi włocławskich Żydów, ocalałych z Zagłady pozostała garstka. Usilnie zbieram wspomnienia i opowieści dotyczące ich życia we Włocławku. Wkrótce nie będzie kogo pytać… Są żywą historią. Brakuje mi dziś, tych, którzy zmarli w minionych latach, a którzy byli mi przyjaciółmi i tak wiele przekazali mi wiedzy:
– Lucjan Kalmanowicz, zmarł 27.01.2019 roku w Paryżu
– Gerszon Kuczyński, zmarł 20.08.2019 roku w Izraelu
– Abram Morgentaler, zmarł 18.07.2015 roku w Hajfie
– Jakub Bukowski, zmarł w maju 2011 roku w Kopenhadze
– Michael Kowalski, zmarł w czerwcu 2011 roku w Herzelija
– Hania Zaks, zd. Kaliska zmarła w czerwcu 2008 roku w Affula
– Wowa Dobrzyński, zmarł w 2007 roku w Izraelu
Na terenie byłego żydowskiego cmentarza, nieopodal miejsca, gdzie w 1940 roku Niemcy stworzyli Getto, stoi obelisk-macewa ku czci pomordowanych Żydów Włocławka. Przypomina o tamtych tragicznych czasach. Żyją jeszcze świadkowie, którzy cudem ocaleli z rzezi zgotowanej przez Niemców. Dziś oddajemy im hołd i nasz szacunek. Dziś spacerując po Włocławku opowiadam o miejscach gdzie żyli i pracowali Żydzi, gdzie są miejsca ich martyrologii:
– Getto
Jesienią 1940 roku Niemcy przystąpili do tworzenia getta we Włocławku. Miało ono powstać
w rejonie ulic: Wroniej, Wolność, Nowomiejskiej, Krótkiej, Południowej, Rakutowskiej, Starodębskiej, Ciasnej, Słonecznej. W pierwszym okresie utrzymały się w getcie niemieckie nazwy ulic, potem wprowadzono oznaczenia literowe od A do J. Nazywano je do końca 1941 r. „szczególną dzielnicą mieszkalną”. O Getcie opowiadał Abram Morgentaler [ książka
A. Baranowskiej pt: ”Żydzi włocławscy i ich Zagłada: 1939-1945”] który przeżył getto jako piętnastolatek i jedyna osoba z rodziny.
– ul. Łęgska 69
We wrześniu września 1939 r. Niemcy aresztowali kilkunastu Żydów, zgromadzonych na modlitwie szabatowej w mieszkaniu rabina Gutowskiego przy ul. Łęgskiej 69. Według różnych źródeł, podczas zatrzymania zamordowano strzałem w potylicę od 10 do 13 osób. Ciała ofiar pogrzebano na podwórzu kamienicy przy ul. Łęgskiej 79. Wśród zamordowanych byli między innymi: Izrael Dyszel, Hersz Głowiński, Hugger Głowiński, Chaim Dembiński, Jakub Berenholz, Motek Dyszel. Opowiadała o tym Tila Gutowska, która przeżyła wojnę.
– ul. Piwna czyli Ulica Śmierci
We wrześniu 1939 r. wycofujące się Wojsko Polskie zburzyło włocławski most. Szpetal Dolny został odcięty od miasta. Początkowo transport przez rzekę zorganizowano łodziami, który jednak nie spełniał swojego zadania. Niemcy postanowili wybudować most pontonowy. Jednak nabrzeże Wisły nie było odpowiednio wzmocnione, postanowiono umocnić brzeg przed podjęciem budowy nowego mostu. Na miejsce umocnienia brzegu wybrano ul. Piwną.
Do prac wyznaczono żydowskich więźniów z więzienia przy ul. Karnkowskiego, który to rzekomo podpalili synagogi, co oczywiście było nie prawdą. Organizowano też łapanki wśród miejscowych Żydów. Podczas ciężkich, ponad ludzkie siły prac przy wzmacnianiu nadbrzeża Wisły zginęło wielu Żydów. Zmuszali zostali do ręcznego układania kamieni i betonowych bloków, pochodzących ze spalonych i zburzonych synagog. Wśród zamordowanych znalazł się p. Osowski ( niewiadomego imienia), właściciel przedwojennego kina „Słońce” (dzisiejszy Teatr Impresaryjny).
Wśród osób wywodzących się i związanych z Włocławkiem należy wymienić następujące postacie:
– Tadeusz Reichstein, urodzony we Włocławku w 1897 roku, laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny, polski i szwajcarski biochemik.
– Tosia, Taube (Towa) Altman, urodzona we Włocławku w 1918 roku – działaczka syjonistyczna, członkini kierownictwa Ha-Szomer Ha-Cair, znana przede wszystkim jako bojowniczka żydowskiego ruchu oporu w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej, uczestniczka powstania w getcie warszawskim
– Marcel Reich Ranicki: urodzony we Włocławku w 1920 roku, zamieszkały przy ul. Piekarskiej 4, światowej sławy krytyk literatury niemieckiej, nauczyciel akademicki
– Henri Tajfel (także Hersz Mordche): urodzony we Włocławku w 1919 roku, profesor psychologii społecznej, który opracował schemat eksperymentalny do badań nad uprzedzeniami międzygrupowymi i kategoryzacją społeczną.
– Michał Kowalski (znany także jako Kostek, Kostik): urodzony we Włocławku. Był cenionym rzeźbiarzem nie tylko w Izraelu. Jego prace można spotkać w całym kraju: w parkach, w kibucach oraz na terenie muzeów w całym Izraelu i poza nim. Talent odziedziczył po ojcu Berze, zamordowanym w Treblince i dziadku, znanych rzeźbiarzach.
– Jehuda Lejb Kowalski: urodzony we Włocławku w 1862 roku, jako syn Nachmana, rabina
z Grabowa koło Łęczycy. W 1879 r. zdał egzaminy rabinackie, a także egzaminy z zakresu szkoły średniej. Od 1885 r. był rabinem w Grabowie, od 1879 r. w Chorzelach. Z jego inicjatywy w 1898 r. powołano koło samokształceniowe Chowewej Cijon. Od 1899 r. był rabinem we Włocławku, gdzie założył Talmud-Torę.
– Abraham Lejb Fuks – lekarz z Włocławka, syn rabina, jeden z założycieli i kierownictwa Szpitala Żydowskiego we Włocławku, działacz syjonistyczny. Uczestniczył w wojnie 1920 roku. W roku 1939 został dyrektorem Szpitala wojskowego. Lekarz specjalista chorób skórno-wenerycznych.
– Izaak Józef Grundland, urodzony w Warszawie w 1874 roku, był wybitnym obywatelem miasta Włocławka, właścicielem Fabryki Cykorii „Stella” (od 1909 r.) oraz Włocławskiej Fabryki Drutu, dawniej Klauke (od 1919 r.).
Był także znanym filantropem, min. Prezesem Towarzystwa Wspomagania Biednych Żydów, które ufundowało i prowadziło w 1930 roku nowoczesny, z centralnym ogrzewaniem Szpital Żydowski we Włocławku.
– Adolf Józef Poznański: rodowity włocławianin. Doktor medycyny, lekarz i współtwórca Szpitala Żydowskiego we Włocławku, specjalista ginekolog. Działacz społeczny, zmarły we Włocławku w 1967 roku.
– Zygmunt Rothaub, lekarz chirurg z Włocławka, był kierownikiem Szpitala Żydowskiego we Włocławku, w czasie wojny znalazł się w Warszawie i został złapany podczas akcji w „kotle” przy Dzikiej i wywieziony do Treblinki. Tam został zamordowany.
– Abram Juda Adolf Kaltmann: urodzony we Włocławku w 1865 roku, polski lekarz pochodzenia żydowskiego, ordynator Szpitala Św. Antoniego we Włocławku. Kaltmann był znany jako wybitny diagnosta i terapeuta, ciągle poszerzający swoją wiedzę. Szkolił też felczerów. Doktor Kaltmann udzielał biednym zasiłków na zakup leków. Niektóre z nich sam wytwarzał w aptece Stanisława Dziekanowskiego, która mieściła się w kamienicy przy ulicy Cyganka 26.
– Szmul Czarny: urodzony w 1908 roku, lekarz ginekolog i położnik, mieszkaniec Włocławka, zmarł w 1982 roku.
– Abram Sztolcman ( Alfred,Adolf), urodzony w 1890 roku najprawdopodobniej we Włocławku,
w rodzinie żydowskiej. Był inżynierem, bankierem, urzędnikiem i radnym rady miasta Włocławek
– Szmuel Winter: urodzony w 1891 roku w Sompolnie. Około 1895 roku miejscem jego dzieciństwa i dorastania stał się Włocławek. Był kupcem zbożowym, miłośnikiem folkloru i języka żydowskiego, mecenasem sztuki i kultury, członkiem kierownictwa Archiwum Getta Warszawy.
Po wielu latach nieobecności Żydów we Włocławku, nadszedł czas, że odwiedzają swoje miejsce. My społeczeństwo tego miasta staramy się zachować pamięć o ludziach, którzy kiedyś tu rodzili się, mieszkali, pracowali. Włocławek był ich domem, miejscem na Ziemi. Wspólnie z Zespołem Szkół Samochodowych im. Tadeusza Kościuszki we Włocławku, w ramach projektu edukacyjnego Szkoła Dialogu, opracowaliśmy Przewodnik Śladami Włocławskich Żydów. Jest to spacer ulicami Włocławka sprzed stu lat, gdy ulicami przechadzali się Polacy i Żydzi a także Niemcy i Rosjanie.
Trasa spaceru :
1. ulica Zduńska 8 – Żydowska Scena Artystyczna
2. ul. Królewiecka 35 – „Makabi” Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe
3. ul. Królewiecka 17 – Nowa Wielka Synagoga
4. ul. Piekarska 2 – Żydowski Cech Rzemiosł Różnych
5. ul. Królewiecka 5 – Szkoła Talmud Tora
6. ul. Królewiecka 4 – Łaźnia rytualna „Mykwa”
7. ul. Stodólna 70 – Szpital Żydowskie
8. ul. Łęgska 54 – Szkoła Męska „Mizrachi”
9. ul. Cyganka 8 i 16 – Prywatne Szkoły Żydowskie
10. ul. Żabia 14 – Stara Wielka Synagoga
11. ul. Żabia 16 – Żydowska Organizacja Młodzieżowa „Haszomer Hacair”
12. ul. Kościuszki 9 – Prywatne Gimnazjum Koedukacyjne
13. ul. 3 Maja 13 – Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów
Mirosława Stojak
Bibiografia:
– www. Sztetl. Org. pl
Historia społeczności żydowskiej Włocławka
– Tomasz Kawski: „Żydzi kujawsko-dobrzyńscy w latach 1918–1950”
– Aneta Baranowska: „Żydzi włocławscy i ich zagłada”
– Mirosława Stojak: „Utkane sercem włocławskim Żydom”
– Piotr Bokota: „Cechy rzemieślnicze we Włocławku w okresie przedrozbiorowym (XVI–XVIII w.)” [w:]Włocławek. Dzieje miasta, t. 1,red. J. Staszewski, Włocławek 1999
– www.zydzi.wloclawek.pl
– Wikipedia. Wolna Encyklopedia.
– „Byli wśród nas. Żydzi we Włocławku oraz na Kujawach Wschodnich i w Ziemi Dobrzyńskiej
pod redakcją Mirosława Krajewskiego
– Włocławski Słownik Biograficzny pod redakcją Stanisława Kunikowskiego. Tom VII/2018 wydany przez WTN /biogramy autorstwa Przemysława Nowickiego
